Kulturna saradnja ili kulturna propaganda. Na toj liniji kreću se kulturne manifestacije koje se uz podršku Rusije, održavaju u Srbiji. Od država Evrope, sankcije Rusiji koje zahvataju i kulturnu sferu nisu uvele jedino Srbija, Belorusija i Turska.
Za reditelja iz Beograda Janka Baljka, dileme nema - manifestacije koje organizuje ruska država su "propagandnog karaktera" jer ne dozvoljavaju nikakvu kritiku režima u Rusiji.
"Imamo situaciju da nam ruska država bez ikakvih konsekvenci nakon invazije i zločina koji su u Ukrajini počinjeni ovde objavljuje svoju propagandu", kaže Baljak za Radio Slobodna Evropa (RSE).
Srbija je domaćin "Dana Moskve u Beogradu", "Festivala ruskog filma", "Dana duhovne kulture Rusije u Srbiji", događaja iz oblasti kulture koji su u oktobru organizovani uz podršku državnih institucija Rusije, a kojima su zapadne zemlje otkazale gostoprimstvo zbog ratne politike.
Srpsko-ruska saradnja na više oktobarskih događaja
"Visok nivo saradnje i prijateljstva između ruskog i srpskog naroda" najavljen je na sajtu grada Beograda u okviru manifestacije "Dani Moskve u Beogradu" 20. i 21. oktobra.
U okviru ove manifestacije gradski zvaničnici Beograda i Moskve potpisali su 20. oktobra memorandum o saradnji glavnih gradova Srbije i Rusije.
Predsednik Skupštine grada Beograda Nikola Nikodijević najavio je u okviru ove manifestacije "veliki broj kulturnih i sportskih manifestacija gde će se umetnici iz glavnog grada Rusije predstaviti domaćoj publici".
"Takođe, potpisaćemo ugovore o saradnji između naših kulturnih ustanova i kulturnih ustanova iz Moskve", rekao je on u izjavi objavljenoj na sajtu grada 20. oktobra.
U više gradova Srbije početkom oktobra održani su i "Dani duhovne kulture Rusije u Srbiji" u okviru kojih su održani koncerti Državnog akademskog ruskog narodnog ansambla "Rusija" i drugi događaji.
"Dani duhovne kulture Rusije" su projekat ruskog Ministarstva kulture "usmeren na popularizaciju duhovno-moralnih vrednosti ruskog naroda i bogatstva ruske kulture i umetnosti u inostranstvu", objavio je Ruski dom u Beogradu na društvenoj mreži Fejsbuk dodajući da se ovaj događaj organizuje u saradnji sa Ministarstvom spoljnih poslova Rusije i Ruskom pravoslavnom crkvom.
U oktobru organizovan je još jedan događaj uz podršku Ministarstva kulture Rusije – Festival ruskog filma.
Održan je u nekoliko gradova u Srbiji, a predstavljeno je pet filmova čije su projekcije bile besplatne.
Mesec dana pre festivala, ministar kulture Srbije Nikola Selaković potpisao je sa ruskom koleginicom Olgom Ljubimovom Sporazum o saradnji u oblasti kinematografske koprodukcije.
Selaković je u Sankt Peterburgu 12. septembra izjavio da kultura predstavlja "nasušnu potrebu kao osnov nacionalnog identiteta, što ima sve veći značaj u savremenom svetu".
Iz Ministarstva kulture nije stigao odgovor RSE o ovoj temi.
Kakve filmove Rusija predstavlja na festivalu?
Festival ruskog filma u Srbiji organizovala je ruska državna organizacija "Roskino", čiji je zadatak promocija ruskog filma na svetskom tržištu. Festival se organizuje od 2020.
"Roskino" paralelno organizuje i festival srpskog filma u Rusiji.
Filmovi koji su tu prikazani, pored ostalog, govore o "istorijskoj pravdi" i "borbi protiv fašizma", što je krilatica Rusije u njenoj invaziji na Ukrajinu.
Među pet filmova koji su se ove godine našli pred gledaocima u Srbiji, dva filma se bave tematikom Drugog svetskog rata i borbe protiv fašizma.
Politikolog Boris Varga kaže da je organizacija "Roskino" jedan od instrumenata ruske "meke moći" i da tema Drugog svetskog rata nije odabrana slučajno.
"Država (Rusija) investira u interpretacije novog imperijalizma često koristeći istoriju kao pokriće za nove osvajačke ratove Kremlja. To je posebno (slučaj) od aneksije Krima 2014, a naročito agresivno od pune agresije na Ukrajinu 2022", kaže on.
Putin je započeo punu invaziju na Ukrajinu 2022. sa tvrdnjom da Ukrajinu kontrolišu neonacisti, a naveo je i da neonaciste u toj zemlji podržava Zapad.
Kako je RSE ranije pisao, optuživanje Ukrajine za "nacizam" proizilazi iz selektivnog čitanja 20. veka od strane Kremlja.
Kremlj posebno apostrofira ulogu Stepana Bandere, ukrajinskog nacionaliste koji je od strane mnogih Ukrajinaca slavljen kao heroj zbog vođstva u antikomunističkom pokretu za nezavisnost.
Drugi ga smatraju izdajnikom čije su snage sarađivale sa nacističkom Nemačkom.
U periodu nakon invazije, na različite načine Rusija je promovisala svoju ulogu u Drugom svetskom ratu povlačeći paralelu sa ratom u Ukrajini.
"Putinova Rusija nije SSSR i nisu oslobodioci Evrope od fašizma, ma koliko kroz propagandu Moskva pokušava to da predstavi", smatra Boris Varga.
RSE nije dobio odgovor organizacije "Roskino" u vezi sa fillmovima koji su prikazani u Srbiji.
Zašto su im zapadni festivali otkazali gostoprimstvo?
Nakon ruske invazije na Ukrajinu u februaru 2022. u punom obimu, mnogi evropski festivali odbili su saradnju sa ruskim državnim kulturnim institucijama, uključujući organizaciju "Roskino", jer se smatraju promoterima politike Kremlja.
Francusko ministarstvo kulture je 2022. stavilo veto na učešće "Roskina" na festivalu "Series Mania" ocenjujući da ruska organizacija "predstavlja interese države agresora".
Iste godine, Kanski festival u Francuskoj zabranio je ulazak svima koji su povezani sa ruskom vladom, u znak solidarnosti sa Ukrajinom. Isto je učinio i nemački Berlinale i italijanski filmski festival u Veneciji.
Festivali su pojasnili da nisu zabranjeni svi ruski autori ili filmovi, već institucije ili osobe koje su direktno povezane sa ruskom vladom nakon njene invazije na Ukrajinu.
Tako je, primera radi, na festivalu u Veneciji 2024. prikazan dokumentarni film "Rusi u ratu" (Russians at War) koji na pozitivan način prikazuje ruske vojnike na prvoj liniji fronta u Ukrajini, a rediteljka filma Anastasia Trofimova tvrdila je da nije pravila film po uputstvima Kremlja, pisao je Euronews.
Sa druge strane, "Roskino" je i nakon invazije nastavio promociju filmova koji podržavaju narativ Kremlja u inostranstvu. Na svom sajtu "Roskino" je naveo da su tokom 2023. ruski filmovi prikazivani u Indiji, Ujedinjenim Arapskim Emiratima, Južnoj Koreji, Vijetnamu i Japanu.
Za to vreme vlasti u Rusiji uvele su stroža pravila za snimanje filmova. Poslanici Državne dume usvojili su 2025. zakonske amandmane kojima bi se zabranila distribucija filmova koji "diskredituju tradicionalne ruske duhovne i moralne vrednosti".
Prethodno 2023. Rusija je zabranila takozvanu "LGBT propagandu", a Vrhovni sud je te godine proglasio LGBT pokret za "ekstremističku organizaciju".
U skladu sa tim zakonom, sve što se smatra pokušajem promocije homoseksualnosti - bilo u javnosti, onlajn, u filmovima, knjigama ili reklamama - može biti podvrgnuto kazni.
Donji dom ruskog parlamenta izglasao je 2024. i zabranu onoga što vlasti nazivaju propagandom "životnog stila bez dece" (childfree lifestyle) nadajući se da će povećati stopu nataliteta.
Da li je otkazivanje kulturne saradnje sa Rusijom opravdano?
Ukrajina je 2022. pozvala zapadne saveznike da bojkotuju rusku kulturu pozivajući, prema pisanju britanskog lista Guardian, na obustavu izvođenja muzike Čajkovskog i drugih ruskih kompozitora do kraja rata.
Obrazloženje tadašnjeg ukrajinskog ministra kulture Oleksandra Tkačenka bilo je da Rusija aktivno pokušava da uništi kulturu Ukrajine i instrumentalizuje kulturno nasleđe kako bi predstavila ukrajinsku kulturu kao rusku.
Putin je u više navrata negirao nacionalni identitet Ukrajine tvrdeći da su "Rusi i Ukrajinci jedan narod".
Ipak, prema pisanju Guardiana, pojedine institucije u Velikoj Britaniji odbile su da "zatvore vrata" ruskim klasicima.
Portparol londonskog Kraljevskog baleta rekao je 2022. tom listu da ne sarađuju sa institucijama koji imaju jasnu vezu sa Putinovim režimom, ali da su vrata otvorena za kultni komad kompozitora Petra Čajkovskog "Krcko Oraščić" iz 18. veka.
Politikolog Boris Varga za RSE kaže da sa zabranom i ograničavanjem ruske kulture treba biti oprezan i selektivan.
"Nikako ne bi trebalo zabranjivati klasična ili dela umetnosti, kulture i tradicije koja su deo svetske baštine. Ali trebalo bi zabraniti festivale, autore, dela koja su povezana sa agresorskim Putinovim režimom i koja se od strane režima finansiraju ili interpretiraju", smatra on.
On smatra da to nije pitanje zabrane kulture "već konkretne osobe i institucija koje rade za zločinački režim, a koje su ne samo stvaraoci, već istovremeno i nosioci poruka, vrednosti i uzora za jedno društvo".
I reditelj Janko Baljak smatra da se mora se biti obazriv i "gledati od slučaja do slučaja" kada je reč o tome šta se u Srbiji prikazuje.
"Voleo bih da vidim više nekih kritičkih filmova jer sam ubeđen da kritički duh iz te velike zemlje nije u potpunosti ugušen", kaže Baljak.
U Srbiji je prethodnih godina prikazano više filmova i umetničkih projekata koji su imali kritički odnos prema Putinovom režimu, ali njihovo prikazivanje nije podržala Rusija.
